انسان و تاریخ:از هگل تا یونگ

دكتر محمد رضا سرگلزایی(روانپزشك)

"ویلهلم فریدریش هگل" فیلسوف قرن نوزدهم آلمانی برای نخستین بار اصطلاح "روح تاریخ" را به كار برد.از نظر وی، تاریخ نیز مانند انسان، دارای روح و دینامیسم زنده ای است و مراحل تكاملی خاصی را می گذراند.فرد انسانی محصور در این چارچوب تاریخی است و به تعبیری"تاریخ قربانگاه اراده فردی انسان است".هر حركت فردی به شرطی توفیق می یابد كه در راستای سیر تاریخ و هماهنگ با مرحله تاریخی باشد.در غیر اینصورت، تمام توش و توان انسانی نیز قادر نیست موفقیت را تضمین نماید.

این دیدگاه را می توان همچون مثلثی وارونه ترسیم كرد كه قاعده آن كه در بالاست تاریخ است و راس آن كه در پائین است فرد انسان.بار تاریخ بر دوش انسان سنگینی می كند و انسان قادر نیست از این بار وارهد.تلاش های قهرمانان بشری نیز در چارچوبی كه تاریخ مجوز آن را صادر كرده است به ثمر رسیده است.

"كارل ماركس" چارچوب كلی نظریه هگل را پذیرفت.او تاریخ را اما محصول تعاملات اقتصادی انسان دانست.ماركس-فیلسوف آلمانی قرن بیستم- می گوید كه نظریه هگل را پذیرفته است اما مثلث هگلی را جابه جا كرده است و قاعده آن را از آسمان به زمین فرو گذاشته است.در مثلث ماركس، منابع اقتصادی قاعده زیرین مثلث اند و ابزارهای اقتصادی لایه بالاتر آن كه تحت تاثیر منابع اقتصادی قرار دارند.ابزارهای اقتصادی به نوبه خود آفریننده تعاملات اقتصادی هستند كه آنها نیز فرهنگ، اخلاق و قواعد اجتماعی را می آفرینند.باز هم انسان در این"جبرتاریخی"(Historical Determinism ) اسیر است،با این تفاوت كه یك شعور فرابشری آفریننده این چارچوب و حصر نیست بلكه "زمین و منابع زمینی" است كه انسان را در خود محصور می كند. ایده "جبرگرایی"(Determinism ) جلوی هر نوع "بلندپروازی" را گرفت.

"زمان" آبستن تغییرات است،نه آن تغییراتی كه بشر اراده می كند،بلكه تغییراتی كه "شرایط" ایجاد می كنند.با چنین دیدگاهی،علیرغم عوارض سو‍‍‍ءاقتصاد سرمایه داری(كاپیتالیسم)علی القاعده تنها كارٍفیلسوف، پیش بینی و تحلیل شرایطی بود كه منجر به"غروب سرمایه داری"خواهد شد.

نمی دانم اما چه شد كه "ماركس" و "انگلس" بیانیه تاریخی خود را صادر كردند و در صدر"مانیفست ماركسیسم" خطاب به كارگران جهان اعلام كردند: "زحمتكشان جهان به پا خیزید!"

چنین شد كه "ماركس"-علیرغم دترمینیسم تاریخی هگلی خود- بر تاریخ سبقت گرفت و نتیجه آن تولد نوزاد نارسی بود به اسم"ماركسیسم روسی" یا همان "لنینیسم".علیرغم چرخش های مكرری كه برای نجات جان این نوزاد نارس صورت گرفت و تولد "استالینیزم" ، "تروتسكی ایسم" و "مائوئیسم" كه هر یك خود را واریاسیون مدرن تری از ماركسیسم می دانستند (یا به قول خودشان ریویزیونیزم در ماركسیسم) نهایتا روسیه ، اروپای شرقی ، آمریكای لاتین و چین پس از آن همه جنگ و جدال دوباره به دامان سرمایه داری بازگشتند ،سرافكنده و نادم همچون "پسر نادم" قصه انجیل لوقا!

این سناریو اما یك قرن بعد كه پخته و رسیده شد، فرزند سالمی به دنیا آورد كه همان "چپ مدرن" یا "سوسیالیسم اروپایی" است كه در كشورهای اسكاندیناوی در درجه اول و در فرانسه در درجه دوم و در بریتانیا در درجه سوم شاهد آن هستیم.چنین ماجرایی تاییدی بود بر این كه "انسان، اسیر تاریخ" است،چه قاعده این تاریخ در آسمانٍ "عقل مطلق هگل" باشد و چه بر زمین "منابع اقتصادی ماركس".

بسیاری از بزرگان عرصه روانشناسی نیز در قرن بیستم، به این دترمینیزم تن در دادند."زیگموند فروید" جبرگرایی زیستی (Biological Determinism ) را پذیرفت و رفتارگرایان ، باندورا و مارگارت مید جبرگرایی اجتماعی(Social Determinism )را.در این میان تنها اگزیستانسیالیست ها (از اریك فروم كه در عمل اگزیستانسیالیست بود تا ‍ژان پل سارتر كه سخنگوی اگزیستانسیالیسم بود) حاضر به پذیرش "جبر تاریخ" نشدند و انسان را به عمل گرایی دائمی دعوت كردند هر چند هیچ راه حل عملی برای "غلبه بر تاریخ" ارائه ندادند.

"كارل گوستاو یونگ" روانپزشك سوئیسی گرچه در این باره اظهار نظر مستقیمی نكرده است پایه گذار ساختار فكری ای شد كه به شدت اندیشه ها  را در این زمینه تحت تاثیر قرار داد.نظرات او درباره "ناخودآگاه جمعی" و "آركی تایپ ها" ، كه در بسیاری از كتب او از جمله سمینار او درباره "چنین گفت زرتشت نیچه" آمده است ، بسیاری از اندیشمندان جهان را به این ایده رساند كه انسان "بالفعل" مقهور تاریخ است اما انسانٍ "بالقوه"، اگر به فعلیت برسد ، می تواند بر تصرف در تاریخ موفق شود."مایكل تالبوت" در كتاب "جهان هولوگرافیك" و "دیپك چوپرا" در كتاب "The Shadow effect " اعتقاد دارد كه انسان در "Ego Level " "مقهور شرایط" است و در "Self Level " سوار بر شرایط.از آنجا كه تعریف عملیاتی ego level  و self level  كاری دشوار است ، این ایده همچنان از قابلیت "اثبات پذیری"(Verification ) و "ابطال پذیری"(Falsification ) محروم است و اظهار نظر در مورد آن نفیاً و اثباتاً مقدور نیست.

به عنوان یك نظر شخصی، عمل گرایی اگزیستانسیالیسم را كه بر مبنای یك تعریف قراردادی از "كرامت انسانی" قرار دارد به "عمل گرایی هولوگرافیك" كه بر مبنای قبول گزاره های اثبات نشده قرار دارد ترجیح می دهم.با این حال، اگر روزی" عمل گرایی هولوگرافیك" به اثبات برسد و عملیاتی و كاربردی شود، بزرگترین انقلاب در تمدن بشری به وقوع خواهد پیوست.

پی نوشت ها:

1-"یوستین گرودر" در كتاب "دنیای سوفی" تعریفی ساده و روان از چارچوب فكری"هگل و ماركس" ارائه كرده است."محمد قوچانی" هم در كتاب "فیلسوف ها و شومن ها " اطلاعات نابی درباره ماركس و ماركسیسم ارائه می كند.

2-كتاب"سمینار یونگ درباره چنین گفت زرتشت نیچه" را خانم دكتر سپیده حبیب ترجمه كرده اند و انتشارات "كاروان" آن را منتشر كرده است.كتاب"جهان هولوگرافیك" مایكل تالبوت را "داریوش مهرجویی" ترجمه كرده است.

3-كتاب "Shadow effect " را Harper one publication منتشر كرده است.نویسنده یكی از فصل های آن "دیپك چوپرا" پایه گذار TM  است."Otto Scharmer " نیز در كتابی تحت عنوان Theory U به توضیح نظریه هولوگرافیك پرداخته است، این كتاب را Berrett-Koehler Publication منتشر ساخته است."اوشو" هم در كتاب "خلاقیت" توصیف ساده اما شیرینی از این ماجرا دارد.

4-اعتقاد فروید به "دترمینیزم بیولوژیك" و اعتقاد"مارگارت مید" به "دترمینیزم اجتماعی" در "سیناپسیس روانپزشكی كاپلان و سادوك"(چاپ 1998 )تصریح شده است.